Dudok in Hilversum

Geen stad in Nederland is zo duidelijk door de hand van één architect gevormd als Hilversum. In 1915 werd Willem Marinus Dudok benoemd tot directeur Publieke Werken. In ruim vijf decennia bouwde hij er scholen, openbare gebouwen, villa’s en woonwijken. Zijn meesterwerk werd in 1931 voltooid: het raadhuis van Hilversum. Een van de meest toonaangevende interbellum-gebouwen in Europa. Het gebouw werd een icoon van moderne architectuur, die zowel in Nederland als België inspirerend werkte voor heel wat architecten uit die tijd.

Naar aanleiding van een ruim opgerichte Dudok manifestatie in Hilversum, leggen we met archipel een bus in. In het recent gerestaureerde raadhuis wordt een overzichtstentoonstelling rond leven en werk van Dudok bezocht. De tentoonstelling ‘Dudok, componist van architectuur’ toont naast tekeningen, maquettes en foto’s, ook computeranimaties en een licht- en geluidsshow. Uiteraard wordt het raadhuis bezocht onder deskundige begeleiding. Nadien wordt ruim tijd uitgetrokken voor een fietsroute doorheen Hilversum die ons voert langs diverse Dudokprojecten.

nabeschouwing

ARCHIPEL OP DE FIETS… DUDOK EN DUIKER IN HILVERSUM

Op onze architectuurreizen en trips hebben we zowat alle mogelijke vervoermiddelen uitgetest. Gewone bussen, dubbeldekkers, mini-bussen, treinen, TGV’s, metro’s, vliegtuigen, carferrys, veerponten, ook originele zoals de privé-motorboot in Como, of veeleisende: zoals de voettochten in Berlijn. De fiets hadden we nog niet gehad. Het bleek in Hilversum op 7 september de ideale formule om architectuur te bezoeken. Verdeeld in een tiental kleine groepen, werd een traject van DUDOK-gebouwen verspreid over de stad afgefietst.

Het (voor 600 miljoen BF) zeer grondig gerestaureerde raadhuis (1924-1931) is een van die monumenten uit de architectuurgeschiedenis op de grens van moderniteit en traditie die men moet gezien hebben. Foto’s zijn volstrekt niet ter zake. Men moet er in, en er rond bewegen. Vergelijkbaar met werk van Wright in Chicago, heeft het een zeer complex, functioneel en geometrisch geregeld plattegrond en een geladen, vernuftige compositie van ruimtes, volumes, vlakken en lijnen, berekend op ruimtelijk en visueel genot. De architecturale denkwereld is doorgetrokken vanaf de stedenbouwkundige inpassing, over architecturale composities, vakmanschap in materialen en detailleringen… tot in het kleinste stoel- of lampdetail. Elk voorwerp, vreemd aan Dudok, wordt hier ondraaglijk en werd dan ook zorgvuldig uit het gebouw geweerd tijdens de restauratie. De harde restauratie heeft weliswaar alle patine uitgewist, maar toch blijft dit een beklijvend bezoek aan het interbellum.

In de fietstocht doorheen Hilversum, zagen we een vrij representatieve (maar uiteraard beperkte) reeks gebouwen van Dudok, die in Hilversum een ongelooflijk groot oeuvre heeft neergezet. In volgorde van het traject: De Multatulischool (1930), de Noorderbegraafplaats (1940-45) (een zeer sereen wit entree-gebouw, verwant met het werk van J.P. Oud), de Van Hichtumschool (1929), de Snelliusschool (met haar opvallende cilindervormige trappenhuis van glasbouwstenen), de derde gemeentelijke woningbouw (1919-20) (geïnspireerd op landelijke villa’s). Tussendoor: het hotel-restaurant Gooiland van J. Duiker (1934-36), gebouwd kort na het raadhuis van Dudok. We zien bij dit gebouw van Duiker, het modernisme radicaal doorbreken in een lichte elegante betonconstructie met glasvliesgevels. Rembrandtschool (1919-20) (invloeden van de Amsterdamse school), Fabritiusschool (1926) – Ruysdaelschool (1928), een landelijk gebouw met romantisch rieten dak), Julianaschool (1925), vijfde gemeentelijke woningbouw (1920), Geraniumschool (1916-18), begraafplaats Zuiderhof (1964) (een van de laatste werken van Dudok met een U-vormig, streng colonnadegebouw als een harde, onthechte toegang tot een kerkhof-park). Bavinckschool (1920-21) (voorloper van het raadhuis met een gelijkaardige compositorische behandeling van volumes). Tenslotte het badhuis (1920-21) (eveneens verwant met het raadhuis, maar door zijn symmetrie eerder een zwaarwichtig mausoleum). In de fraaie tentoonstelling ‘Dudok, componist van architectuur’ werd het verband tussen deze werken ingevuld.

De verrassende afsluiter van deze interbellum-dag werd een bezoek aan het Zonnestraal-sanatorium van J.P. Duiker. Het complex werd gelijktijdig met het raadhuis gebouwd en vormt er een ongelooflijk architecturaal contrast mee dat men nauwelijks voor mogelijk houdt. Resoluut revolutionair, avant-garde-modernistisch, elegant, licht, transparant… en zijn tijd, helaas, bouwfysisch veel te ver vooruit. Waar de hoofddelen van het (sinds de overwinning op de TBC, nutteloos geworden sanatorium), nog enigszins in stand gehouden werden, zijn de paviljoen-vleugels in een onnoemelijke staat van aftakelende ruwbouw teruggebracht. Een hallucinante archeologische ruïne van betonrot, verwrongen staal, gescheurde gevels, stukgebroken glas. Bouwfysisch verval, geholpen door vandalisme.

Er schijnt voor dit ongewoon ‘hedendaags’ complex een restauratie op til. We hopen het. Het Zonnestraal-complex getuigt van de bezetenheid van Duiker om de architectuurgrenzen in zijn tijd radicaal te verleggen. Een elegante vormgeving die op het vlak van bouwtechnologie hopeloos naïef en experimenteel werd uitgevoerd.

Een boeiend contrast met de aanpak van Dudok in het raadhuis, die zweerde bij bouwtraditie. Ogenschijnlijk is het raadhuis bouwfysisch minder naïef, maar dit bleek slechts schijn. Door het ontbreken van uitzettingsvoegen, ingemetselde regenwaterafvoeren en gebruik van slechte stenen, overleefde het raadhuis slechts na de recente zware restauratie die bijna aan wederopbouw grenst. (De toren is nieuwbouw. Alle ramen en twee derde van de gevels zijn nieuw.)

Marc Felix