Praag & Brno

Bovenaan de ‘affiche’ staan villa Tugendhat (1928-1930) door Ludwig Mies van der Rohe in Brno en villa Müller (eveneens 1928-1930) door Adolf Loos in Praag.

Eerstgenoemde zorgt ervoor dat de reis niet langer kan wachten. Villa Tugendhat ligt immers op een sterk hellend, maar jammer genoeg afschuivend terrein waar de (nog steeds) vernuftige constructie danig nadeel van ondervindt. Samen met het gegeven dat de in 2001 op de werelderfgoedlijst van UNESCO geplaatste joodse villa eigenlijk nooit in haar volle glorie is hersteld nadat ze in 1939 door de nazi’s in beslag is genomen, in 1942 is bewoond door prof. ir. Messerschmitt, in 1945 is bedolven onder dierenuitwerpselen van de cavalerie van het Rode Leger en in 1950 is gebruikt als staatsinstelling voor heilgymnastiek; sluit de villa eind 2009 voor drie jaar haar deuren voor een grondige restauratie. Zelfs in de jammerlijke staat waarin we de villa afgelopen mei hebben bezocht, is ze op zijn minst gezegd overweldigend in ruimtelijkheid, materiaalgebruik, indeling, constructie, technische snufjes en meubelontwerp. Een rondleiding door Ing. arch. Iveta Cerná, hoofd van de Masaryk University Faculty of Arts (huidige eigenaar van de villa) en door de met de restauratie belaste architecten zullen het bezoek tot een unieke ervaring verheffen.

In groot contrast hiermee staat de onlangs tot in de puntjes gerestaureerde villa Müller, het grootste meesterwerk van Adolf Loos. Hij combineerde innovatieve interieurarchitectuur met de culturele en conservatieve opvatting die de elite van zichzelf had aan de hand van verfijnde materialen. Behalve een perfecte illustratie van het door Loos ontwikkelde Raumplan, weerspiegelt villa Müller bovendien de culturele en politieke ontwikkelingen in Praag dankzij haar geschiedenis, zoals de bezetting tijdens het Derde Rijk en de onteigening door de communisten.

Maar beide steden bieden zoveel meer dan deze twee hoogtepunten. Brno is bovenal een gezellig stadshart met fijne, respectvolle, hedendaagse minimalistische ingrepen. Een rondleiding langs enkele projecten van Zdenek Fránek door de architect zelf tillen het verblijf in Brno op een hoger niveau.

Op weg van Brno naar Praag nemen we de gelegenheid te baat om de uitzonderlijke pelgrimskerk Saint John of Nepomuk** bij Zelena Hora in Ždár nad Sázavou* (1719–1727) door Jan Blažej Santini Aichel te bezoeken. Dirk De Meyer, die zijn doctoraatstitel behaalde aan de hand van een thesis over het werk van Santini Aichel, zal een diepgaand inzicht verschaffen over de wiskundige mystiek van dit complex.

Doordat weinig bezienswaardigheden in Praag zijn vernietigd tijdens de Tweede Wereldoorlog, is de stad sinds de val van het ijzeren gordijn een van de grootste toeristische trekpleisters in Europa. En deze keer hebben de toeristen geen ongelijk, want Praag is een architecturaal hoogtepunt. Het historische centrum van de stad staat sinds 1992 op de werelderfgoedlijst van UNESCO. De bouwstijlen zijn zeer divers, maar het is met name de Art Nouveau die de aandacht van zowel leek als architectuurkenner trekt. Dirk De Meyer, die in het kader van zijn doctoraat over Aichel jaren in Praag vertoefde, neemt ons op sleeptouw om o.m. art nouveau, kubisme en de bijzondere architectuur van Plecnik* te verkennen. De wandelingen in het centrum van Praag voeren ons tevens langsheen de weinige hedendaagse – maar zeker waardevolle – ingrepen die het stadshart rijk is.

Dat Praag net zoals zovele andere Europese steden het havengebied en de katastrofale gevolgen van de overstroming in augustus 2002 aanpakt, laat ons toe het voornamelijk historische programma met behulp van de expertise van stedenbouwkundige Jiri Klokocka (tevens van Tsjechische afkomst) aan te vullen met hedendaagse herbestemming, vernieuwing, uitbreiding en puntsgewijze invulling tot een complete en volwaardige architectuurstudiereis.

Tsjechische architectuur en haar soberheid

Het vermoeden dat Praag geen absolute ‘must’ is op vlak van hedendaagse architectuur, is bevestigd tijdens de prospectiereis eind mei 2009. Post-1989 Tsjechische architectuur is volgens critica Catherine Croft “blank”¹ omdat het excessief inspiratie put uit haar modernistische verleden “which may in retrospect be seen to be sadly restrictive”. Ook de Slovaakse architect Peter Pásztor poneert in 2001: “I feel that what we have today is an anachronistic dwelling on positions of sorts, which makes the notion of architecture increasingly vacant and ultimately completely sterile.”²

We wensen met de architectuurstudiereis naar Praag en Brno geen polemiek aan te gaan met deze standpunten, maar gaat uit van de hypothese dat zowel de theorie als de praktijk van Tjechische architecten uitermate is beïnvloed door de ideologie van Tjechische soberheid of strengheid, een absoluut boeiend en complex fenomeen vol contradicties! Omdat we tevens staan voor studiereizen met betrekking tot 20ste en 21ste eeuwse architectuur, zijn er in het programma zonder twijfel historische pareltjes opgenomen die de reis meer dan de moeite waard maken. Van Art Nouveau over Kubisme en de ingrepen van Jože Plecnik tot een ultieme selectie van functionalisme, communistische en hedendaagse architectuur. Bij het doornemen van bovenstaand programma zal het hoofd beginnen tollen en dan met name door de expertise die de voor deze gelegenheid bijzonder gekozen externe begeleiders (Dirk De Meyer, Jiri Klokocka, e.a.) zullen ter tafel spreiden.

Reisbegeleiders: Annemie Demeulemeester, Dominique Pieters, Wim Supply & Dirk De Meyer

¹ Catherine Croft, ‘Blank Czechs’, Building Design, 15 februari 2002, pp. 14-15.
fn2. Uit: Rotislav Švácha, ‘Czech architecture and its austerity. Fifity buildings 1989-2004.’, p. 8.