De Stijl in België

Een nieuwe kunst, Een nieuw tijdsbewustzijn: De Stijl en België.
Van Huib Hoste tot Henry Van De Velde

Op 24 juni 1880 – dat is de dag van deze lezing, een eeuw geleden – werd in Utrecht Gerrit Thomas Rietveld geboren. In 1924 bouwde Rietveld in Utrecht het “Schröderhuis” dat algemeen beschouwd wordt als het beste, zo niet enige eigenlijke voorbeeld van “architectuur van de Stijl”. Rietveld heeft op deze wijze voor De Stijl – de beweging die in 1917 werd opgericht door Theo Van Doesburg, Piet Mondriaan, J.J.P. Oud, A.Kok en V. Huszar – een definitieve plaats verworven in de geschiedenis van de moderne architectuur. Dit blijkt duidelijk uit een overzicht van de historiografie van de Moderne Beweging, van Nikolaus Pevsner en Siegfried Giedion tot Manfredo Tafuri, Franscesco Dal Co en Kenneth Frampton … De architectuur van de Stijl, neoplastische architectuur, een “beeldende architectuur”: Rietveld, Oud, en verder Jan Wils, Rob van ‘t Hoff, Cornelis van Eesteren.

Maar de centrale figuur – ook met betrekking tot de ontwikkeling van de architectuur van de Stijl – blijft Theo Van Doesburg, niet alleen in zijn geschriften (“Tot een beeldende architectuur”, gepubliceerd in De Stijl in 1924) – maar ook in zijn picturale (de composities uit 1917) en zijn architecturale werk (van de tegelvloer in “De Vonk”, Noordwijkerhout, uit 1918 tot zijn eigen woning in Meudon, uit 1929). Het vorm-, kleur-, ruimteonderzoek van Theo Van Doesburg is een wezenlijke bijdrage tot de avant-garde van de moderne architectuur: een grondige, fundamenteel vernieuwende “arbeid aan de (architecturale) vorm” als specifieke bijdrage tot een algemene maatschappelijke modernisering.

Zo staat het in het eerste manifest van De Stijl van 1918.

“Er is een oud en een nieuw tijdsbewustzijn.
Het oude richt zich op het individuele:
het nieuwe richt zich op het universele.
…
De nieuwe kunst heeft naar voren gebracht
Hetgeen het nieuwe tijdsbewustzijn inhoudt:
evenwichtige verhouding van het universele
en het individuele”.

De Stijl van een resoluut internationale beweging. Ook België ontsnapte niet aan haar invloed. Reeds vóór de eerste wereldoorlog was er in België een ruime belangstelling voor de eigentijdse Nederlandse architectuur, meer bepaald voor het werk en de geschriften van H.P. Berlage. De neutraliteit van Nederland tijdens de eerste wereldoorlog en de vrijwillige ballingschap van Belgische kunstenaars in Nederland zou deze belangstelling nog versterken en leiden tot intense contacten en medewerking met De Stijl. In 1915 ontmoet de beeldhouwer Georgs van Tongeloo Theo Van Doesburg, in 1916 ontmoet architect Huib Hoste Rob Van ‘T Hoff. Hoste publiceert in De Stijl, maar weigert het eerste manifest mee te ondertekenen en het komst tenslotte tot een breuk met Theo Van Doesburg. De Stijl blijft echter een belangrijk moment in de vorming van de “moderne” Hoste.

Na de oorlog overschrijdt De Stijl de Nederlandse grenzen: Theo Van Doesburg houdt overal in Europa lezingen, ook in België. De Belgische vakpers informeert over De Stijl … De invloed op de jonge Belgische architecten wordt zichtbaar, maar systematisch is deze nog niet onderzocht. Voorlopig kunnen slechts sporen van een De Stijl-beïnvloeding aangewezen worden. Bij Huib Hoste uiteraard, maar ook Gaston Eysselinck, Louis Herman, De Koninck, Victor Bourgeois, Maxime Brunfaut, Edward Van Steenbergen, Leon Stijnen, Paul Smekens, Renaat Braem … De meest relevante vraag is wie van deze architecten van de jonge bouwkunst in België zich – in het uitdagende spoor van Theo Van Doesburg en de Stijl – op een even intense wijze heeft beziggehouden met deze “arbeid aan de architecturale vorm”. Waarom zou het antwoord niet Henry Van De Velde kunnen zijn? Het is dit jaar 125 jaar geleden dat Henry Van De Velde, op 3 april 1863, werd geboren. Op het ogenblik dat Rietveld in Utrecht het “Schröderhuis” ontwerpt en bouwt en Theo Van Doesburg met Van Eesteren in Parijs zijn eerste contra-composities realiseert, werkt Henry Van De Velde, in opdracht van Anton en Hélène Kröller-Müller, aan zijn meest ambitieuze project: het Groot Museum te Hoenderloo op de “Franse Berg” in het Park De Hoge Veluwe. Het is voor Henry Van De Velde een moeizame afrekening met het architectuurhistorische verleden, dus ook met zijn verleden. Bij zijn terugkeer in België in 1926 wordt hij door de jonge avant-garde van de moderne architectuur erkend als één van hen …

Luc Verpoest

Luc Verpoest Curriculum
- °1945
- ir.arch.Leuven 1969
- dr. Toegepaste Wetenschappen 1984 met een verhandeling over architectuuronderwijs in België, 1830-1890: aspecten van de institutionele geschiedenis (promotoren: Geert Bekaert en Herman Neuckermans)
- Wetenschappelijk medewerker departement Architectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke Ordening, faculteit Toegepaste Wetenschappen, KUL (vakgroep Theorie en Geschiedenis van de Architectuur en de Stedenbouw)
- Lector Architectuurgeschiedenis aan het departement Architectuur, Stedenbouw en Ruimtelijke ordening, FTW en aan de afdeling Kunstgeschiedenis, faculteit Letteren en Wijsbegeerte.

Publicaties:
⁃ Marc Dessauvage 1931-1984, Antwerpen, 1987
⁃ “De architectuur van de Sint-Lucasscholen: het herstel van een traditie”, in: De Sint-Lucasscholen en de neogotiek, 1862-1914, Leuven, 1988, 812.219-277
⁃ Anderhalve eeuw architectuuronderwijs aan de academie te Leuven”, in: Het Stedelijk Kunstonderwijs te Leuven, Leuven, 1985, 812.73-88
⁃ “Architectuurgeschiedenis in België”, in: Archis, 1986, blz.29-33
lezingen:
Diverse lezingen over XIXe eeuws architectuuronderwijs, neogotiek, Henry Van De Velde, het Belgische modernisme, het Bauhaus, Marc Dessauvage …