Brasilia, Sao Paulo & Rio de Janeiro
Paul Meurs studeerde bouwkunde aan de TU Delft en promoveerde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Na zijn studie werkte hij jaren in Brazilië. Die ervaring kreeg zijn weerslag in artikelen, publicaties, documentaires, tentoonstellingen en studiereizen. In 2006 is hij benoemd tot deeltijdhoogleraar Restauratie aan de Faculteit Bouwkunde van de TU Delft.
Brasilia, een monument van de toekomst?
De verplaatsing van de hoofdstad van Brazilië uit Rio de Janeiro naar een plek op de onmetelijke Centrale Hoogvlakte had een mythische dimensie. De pioniers, onder aanvoering van president Juscelino Kubitschek, gaven in amper duizend dagen tijd gestalte aan een stad die model stond voor de toekomst van het land. Het bijpassend credo: ‘vijftig jaar in vijf!’ Brasília is ook de modelstad van het modernisme. Nergens anders werden de principes van ‘La Ville Radieuse’ op een dergelijke schaal in praktijk gebracht.
De inauguratie van Brasília markeert het eindpunt van een collectieve ‘American Dream’. De stad werd een symbool voor het failliet van het modernisme. Niet de droomsamenleving, maar een militair regime zorgde voor haar consolidatie. Sinds de politieke en architectonische motieven achter Brasília ten grave zijn gedragen, rest de vraag wat met de restanten dient te gebeuren. De ontwerpers van de stad mengden zich met succes in deze discussie. Mede op hun aandringen werd het Plano Piloto van Brasília in 1987 een UNESCO- wereldmonument. Het plan uit 1957 is nu een monument voor de toekomst, van een toekomst die niet kwam.
Metropool São Paulo: tussen groei, krimp en transformatie
In São Paulo, een in Europa relatief ongekende metropool, zijn de potenties, de problemen en de vitaliteit van Brazilië terug te vinden. Stedenbouwkundigen hebben er weinig werk gehad. São Paulo kwam grotendeels ‘spontaan’ tot stand, vergelijkbaar met de 19de eeuwse stadsontwikkeling in Europa met stratenplannen, huisbazen en eigenbouwers. Gedurende de twintigste eeuw nam de bevolking zo snel toe, dat de overheid steevast achter de feiten aanliep. De planning beperkte zich vaak noodgedwongen tot de aanleg van hoofdwegen.
São Paulo is kort gezegd een rijke stad met een arme stedelijke kwaliteit. De lucht is vervuild, het verkeer is een chaos en er is weinig groen. De stedenbouw krijgt letterlijk geen grip op de stad.
São Paulo ontwikkelde zich in feite op basis van laissez-faire en incidenten: particuliere initiatieven en losse projecten van de overheid voor bijvoorbeeld de bouw van een viaduct, een tunnel of de herontwikkeling van een stadsdeel. São Paulo is zo groot dat de vaktaal van architecten en stedenbouwers er nauwelijks woorden voor heeft. Op straat ziet São Paulo er bijna overal verschrikkelijk lelijk uit, maar de stad is prachtig in haar grootsheid.
Rio de Janeiro: geboetseerd langs natuurschoon
De prachtige ‘landmarks’ en zwoele sambasfeer van Rio de Janeiro kent een jammerlijke keerzijde van de medaille. De opmerkelijk aan de consumptiemaatschappij overgeleverde stad kent een hebzuchtige ontwikkeling. Terwijl de minderbedeelden van het platteland Rio’s inwonersaantal uit de pan doen rijzen en daardoor een nijpend tekort aan huisvesting en voorzieningen met zich meebrengen, ligt de stad als uitgeperste tandpasta gekneld tussen bergen en zee. Ze deint in het oosten en het westen uit langs de kust. Het rijke architecturale erfgoed wordt langzaamaan weggebeiteld de boeiende natuurlijke omgeving verdwijnt als sneeuw voor de zon, versneld door de ingesteldheid van de Carioca’s met een optimistische, welgestelde blik op de toekomst.
Rio is gesitueerd op de zuidelijke oever van een door land ingesloten haven van de baai van Guanabara. Op deze alluviale strook van 20 kilometer lang tussen de azuurblauwe Atlantische Oceaan en de met jungle bedekte bergen van het Tijuca-massief, zijn de straten en gebouwen van de stad geboetseerd langs de voet van de bergketen die het schilderachtige stadsdecor vormt, terwijl in de baai talrijke rotsige eilanden met witte stranden zijn versnipperd. Adembenemend zijn de panorama’s van de stad; zowel vanuit de lucht als vanaf een bergtop en al dan niet voor hoogbouwliefhebbers.
Sinds het begin van de eeuw is getracht met ambitieuze projecten onder invloed van Haussman, Le Corbusier en Lúcio Costa aan de stedenbouwkundige problemen het hoofd te bieden. De stad werd de proeftuin voor Brasília. Er ontstonden prototypes van gescheiden verkeerscirculatie, superquadras en een monumentale as. Toch is Rio de Janeiro geen modernistische stad. Door de stugheid van het gebergte en de bestaande bouwmassa, alsmede door de vluchtigheid van de zee en de politiek was het onmogelijk eenheid in de stad te brengen.
